उपसर्ग – Upsarg (Prefixes)
उपसर्ग की परिभाषा :- योगियों की योगसाधना के बीच होनेवाले विघ्न को उपसर्ग कहते हैं।
ये निम्नलिखित प्रकार के बताए गए हैं :
संस्कृत के उपसर्ग
हिन्दी के उपसर्ग
उर्दू और फ़ारसी के उपसर्ग अंग्रेजी के उपसर्ग
उपसर्ग के समान प्रयुक्त होने वाले संस्कृत के अव्यय
उपसर्ग और उनके अर्थबोध :
संस्कृत में बाइस (22) उपसर्ग हैं। प्र, परा, अप, सम्, अनु, अव, निस्, निर्, दुस्, दुर्, वि, आ (आङ्), नि, अधि, अपि, अति, सु, उत्/उद्, अभि, प्रति, परि तथा उप।
इनका अर्थ इस प्रकार है :
उदाहरण:
अति - (आधिक्य) अतिशय, अतिरेक,
अधि - (मुख्य) अधिपति, अध्यक्ष
अधि - (वर) अध्ययन, अध्यापन
अनु - (मागुन) अनुक्रम, अनुताप, अनुज,
अनु - (प्रमाणे) अनुकरण, अनुमोदन.
• अप (खाली येणे) अपकर्ष, अपमान,
अप- (विरुद्ध होणें) अपकार, अपजय.
अपि - (आवरण) अपिधान = अच्छादन
अभि - (अधिक) अभिनंदन, अभिलाप
अभि- (जवळ) अभिमुख, अभिनय
अभि - (पुढें) अभ्युत्थान, अभ्युदय.
अव - (खार्ली) अवगणना, अवतरण,
अव - (अभाव, विरुद्धता) अवकृपा, अवगुण.
आ - (पासून, पर्यंत) आकंठ,आजन्म
आ - (किंचीत) आरक्त,
आ (उलट) आगमन, आदान,
आ - (पलीकडे) आक्रमण, आकलन.
उत् – (वर) उत्कर्ष, उत्तीर्ण, उद्भिज्ज
उप- (जवळ) उपाध्यक्ष, उपदिशा; उप- (गौण) उपग्रह, उपवेद, उपनेत्र
दुर्, दुस् – (वाईट) दुराशा, दुरुक्ति, दुश्चिन्ह, दुष्कृत्य.
नि- (अत्यंत) निमग्न, निबंध (नकार) निकामी, निजोर
निर् - (अभाव) निरंजन, निराषा
निस् (अभाव) निष्फळ, निश्चल, निःशेष.
परा - (उलट) पराजय, पराभव
परि - (पूर्ण) परिपाक, परिपूर्ण (व्याप्त), परिमित, परिश्रम, परिवार
प्र- (आधिक्य) प्रकोप, प्रबल, प्रपिता
प्रति - (उलट) प्रतिकूल, प्रतिच्छाया..
प्रति - (एकेक) प्रतिदिन, प्रतिवर्ष, प्रत्येक
वि- (विशेष) विख्यात, विनंती, विवाद
वि- (अभाव) विफल, विधवा, विसंगति
सम् - (चांगले) संस्कृत, संस्कार, संगीत,
सम् (बरोबर) संयम, संयोग, संकीर्ण,
सु- (चांगले) सुभाषित, सुकृत, सुग्रास,
सु- (सोपें) सुगम, सुकर, स्वल्प,
सु - (अधिक) सुबोधित, सुशिक्षित
कुछ शब्दों के पूर्व एक से अधिक उपसर्ग भी लग सकते हैं।
उदाहरण:
.प्रति + अप + वाद = प्रत्यपवाद
सम् + आ + लोचन = समालोचन
वि + आ + करण = व्याकरण
अत्युत्कृष्ट, निर्विकार, सुसंगति इत्यादि
उर्दू के उपसर्ग
अल (निश्चित, अन्तिम) - अलविदा, अलबत्ता
कम - हीन, थोड़ा, अल्प कमसिन, कमअक्ल, कमज़ोर
खुश - श्रेष्ठता के अर्थ में खुशबू, खुशनसीब, खुशकिस्मत, खुशदिल, खुशहाल, खुशमिजाज
गैर निषेध ग़ैरहाज़िर ग़ैरकानूनी ग़ैरवाजिब गैरमुमकिन गैरसरकारी गैरमुनासिब
दर मध्य में दरम्यान दरअसल दरहकीकत
ना अभाव नामुमकिन नामुराद नाकामयाब नापसन्द नासमझ नालायक नाचीज़ नापाक नाकाम
फ़ी प्रति फ़ीसदी फ़ीआदमी
ब से, के, में, अनुसार बनाम बदस्तूर बमुश्किल बतकल्लुफ
बद बुरा बदनाम बदमाश बदकिस्मत बदबू बदहज़मी बददिमाग बदमज़ा बदहवास बददुआ
बर पर, ऊपर, बाहर बरकरार बरवक्त बरअक्स बरजमां कंठस्थ
बा सहित बाकायदा बाकलम बाइज्जत बाइन्साफ बामुलाहिजा
बिला बिना बिलावजह बिलालिहाज बिलाशक बिलानागा
Written By - Himanshu Sharma